Turmalinowe pola, czyli wzgórze Lisiec w Strzegomiu

Kryształy czarnego turmalinu w aplicie ze wzgórza Lisiec w Strzegomiu

Na południe od Strzegomia wznoszą się Płaskie Wzgórza – niepozorny, ledwo zarysowujący się grzbiet, którego najwyższą kulminacją jest Lisiec. Nie można powiedzieć, aby to leżące na uboczu bezleśne wzniesienie, mimo roztaczających się z niego rozległych widoków na Sudety i Wzgórza Strzegomskie, było miejscem chętnie odwiedzanym przez turystów. Bardziej pociągające wydaje się ono jednak geologom i kolekcjonerom minerałów, w tym i nam. Przekonajmy się, dlaczego warto wpaść na Liśca i Płaskie Wzgórza z młotkiem… i aparatem fotograficznym. 

Na granicy mezoregionów

Strzegom (woj. dolnośląskie, Przedgórze Sudeckie) ma ten zaszczyt, że dał nazwę mezoregionowi Wzgórz Strzegomskich, wchodzących w skład Przedgórza Sudeckiego. Wydawać by się mogło, że „stolica” wspomnianych wzgórz musi być umiejscowiona w samym ich sercu. Nic bardziej mylnego. Geografowie spłatali psikusa i Strzegom tylko częściowo w tychże Wzgórzach Strzegomskich leży. Południowy jego kraniec, oddzielony rzeką Strzegomką, znalazł się na Równinie Świdnickiej. A że równina wcale równa i płaska nie musi być, to i na jej obszarze mogą pojawić się wzgórza, górki i pagóry. I takim właśnie równinnym wzniesieniem jest Lisiec (256 m n.p.m.), czy szerzej – Płaskie Wzgórza. Jak wspomnieliśmy, nie jest ono wysokościowo okazałe, ale za to dość rozległe. Jego w dużej mierze pokryte polami stoki łagodnie opadają w kierunku Strzegomia i Stawisk, a na południe przechodzą w płaską część Równiny Świdnickiej.

W drodze na Płaskie Wzgórza, Strzegom

Płaskie Wzgórza, Strzegom 

Płaskie Wzgórza, Strzegom 

Lisiec, Strzegom

Metaosady w sąsiedztwie intruzji

Równina Świdnicka pokryta jest kenozoicznymi osadami – plejstoceńskimi glinami polodowcowymi i osadami rzeczno-lodowcowymi oraz starszymi mioceńskimi i plioceńskimi żwirami i mułkami. Jednak jej podłoże stanowią paleozoiczne skały metamorficzne i magmowe. W tym kontekście obecność Liśca i Płaskich Wzgórz nie jest przypadkowe. Wzniesienie znajduje się bowiem w miejscu elewacji takich właśnie odpornych skał metamorficznych. Na Płaskich Wzgórzach nie znajdziemy co prawda ich naturalnych wychodni, ale spod dość cienkiej warstwy gleby i osadów bardzo łatwo na powierzchnię pól przedostają się, zwłaszcza po orce, różnej wielkości bloczki tych skał.

Pola Płaskich Wzgórz rodzą kamienie…

Pola Płaskich Wzgórz rodzą kamienie…

Ogólnie rzecz ujmując, są to głównie staropaleozoiczne, zmetamorfizowane osady, które budują osłonę młodszego (młodopaleozoicznego) granitowego – a więc magmowego – masywu Strzegom-Sobótka o wieku ok. 300 mln lat. Do samej intruzji magmowej jeszcze wrócimy, bo z nią wiąże się największy mineralogiczny smaczek opisywanego miejsca, tymczasem jednak przyjrzyjmy tym bardziej zaawansowanym wiekowo skałom.

Granity masywu Strzegom-Sobótka widziane z południowego stoku Płaskich Wzgórz

Interpretuje się je jako morskie osady, powstające od ordowiku aż po dolny karbon (485-350 mln lat). Fałdowaniom i metamorfizmowi uległy w czasie waryscyjskich ruchów górotwórczych ok. 380-350 mln lat temu. Uważa się, że skały te stanowią przedłużenie na bloku przedsudeckim serii metamorficznych Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego. Płaskie Wzgórza nie są jedynym rejonem, gdzie napotkać możemy skały osłony masywu strzegomskiego. Ich naturalne i sztuczne odsłonięcia znane są np. z okolic wsi Graniczna, Jaroszów czy Kruków. Jednak z największą litologiczną różnorodnością na stosunkowo niewielkim obszarze spotkamy się właśnie w tym miejscu. Nie będziemy tu omawiać wszystkich odmian, lecz skupimy się raczej na tych najciekawszych geologicznie i mineralogicznie.

Łupek metamorficzny, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Łupki z niespodzianką

Przechadzając się pośród pól, najczęściej znajdziemy fragmenty łupków kwarcowo-grafitowych. Mają czarną barwę, brudzą palce i charakteryzują się płytkową oddzielnością. Podobne, ciemne osady krzemionkowe w innych częściach obszaru sudeckiego (np. w Górach Kaczawskich i Górach Bardzkich) datuje się na podstawie skamieniałości, głównie graptolitów, na sylur i wczesny dewon (440-400 mln lat). Osady te odkładały się na dnie głębokiego zbiornika morskiego, w warunkach redukcyjnych, tzn. niemal pozbawionych tlenu.

Łupek kwarcowo-grafitowy, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Mimo swej pospolitości skały te mogą nam dostarczyć pewnych mineralogiczno-kolekcjonerskich wrażeń. Otóż przy odrobinie szczęścia daje się znaleźć kawałki łupka z cienkimi żyłkami, przerostami bądź nalotami zielonego lub zielononiebieskiego turkusu (uwodnionego fosforanu miedzi i glinu), podobnie jak w Pustkowie Wilczkowskim, o którym już pisaliśmy tutaj. Minerał ten jest efektem utleniania pierwotnie występujących w skale siarczków miedzi.

Turkus, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Wymiary 4 cm x 4 cm

Turkus, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Szerokość 3,5 cm. Kolekcja – Krzysztof Łobos https://mineralia.com.pl/ 

Turkus, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Szerokość 3,5 cm. Kolekcja – Krzysztof Łobos https://mineralia.com.pl/ 

Turkus, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Szerokość ok. 4 cm. Kolekcja – Krzysztof Łobos https://mineralia.com.pl/ 

Oprócz wyżej opisanych ciemnych skał z grafitem możemy spotkać także jasne, warstwowane i dość zwięzłe łupki skaleniowo-łyszczykowe, kwarcowe oraz kwarcowo-skaleniowe. Pierwotnie były to osady płytszych i lepiej natlenionych rejonów basenu morskiego. I tu znów zabłysną pożądaniem mineralogiczne oczęta. Niekiedy bowiem powierzchnie oddzielności tych łupków pokryte są bardzo drobnymi (0,5-2 mm) igiełkami czarnego turmalinu (schörlu). Te nagromadzenia to ślad pozostawiony przez gorące roztwory i pary wzbogacone w bor (składnik turmalinów, czyli boranokrzemianów), związanych z pobliską intruzją granitową.

Kryształki turmalinu w łupku, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom 

Kryształki turmalinu w łupku, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom 

Kryształki turmalinu w łupku, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom 

Dość ciekawa, ale rzadko spotykana, jest także skała wapniowo-krzemianowa, zwana erlanem, składająca się głównie z białego lub szarawego plagioklazu, zielonego epidotu oraz brązowego lub wiśniowego granatu. Ten ostatni tworzyć może większe, masywne skupienia, choć często daje się zaobserwować ładniej wykształcone kryształy. Skała ta prawdopodobnie powstała kosztem niewielkich przeławiceń czy soczew osadów piaszczysto-mułowcowo-wapiennych. Reliktem po nich jest widoczna miejscami warstewkowa tekstura. Dzięki swojemu składowi mineralnemu erlan ten jest bardzo zwięzły i odporny na uderzenia i rozkruszanie.

Erlan (skała wapniowo-krzemianowa), Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Widoczne skupienia brązowoczerwonego granatu

Erlan (skała wapniowo-krzemianowa), Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. Widoczne skupienia brązowoczerwonego granatu i zielonego epidotu  

W strefie oddziaływania

Odwiedzając Płaskie Wzgórza i Lisiec, warto pamiętać, że znajdujemy się w strefie termicznego oddziaływania dużej intruzji granitowej na skały otoczenia, zwanego metamorfizmem kontaktowym. Wokół takiego gorącego ciała magmowego formuje się aureola skał przekształconych w wysokich temperaturach (ale przy stosunkowo niskich ciśnieniach – w przeciwieństwie do metamorfizmu regionalnego). W najbliższym sąsiedztwie intruzji powstają hornfelsy. Właściwe trudno scharakteryzować ich wygląd, ponieważ zależy on od rodzaju pierwotnych skał. Z reguły są silnie przesycone krzemionką, stąd też odznaczają się bardzo dużą zwięzłością. Znajdziemy je także na Płaskich Wzgórzach. Łatwo je rozpoznamy po sporej twardości i przecinających je żyłkach kwarcu. Hornfelsy te mają ciemnobrunatne zabarwienie, związane ze wzbogaceniem w wodorotlenki żelaza. Niektóre fragmenty przypominają wręcz spieki hutnicze. Zwykle też daje się w nich rozpoznać pierwotne uwarstwienie skał wyjściowych – np. łupków kwarcowo-grafitowych. Niekiedy przy dokładnym przyjrzeniu się można dostrzec szarofioletowe ziarna kordierytu (glinokrzemian magnezu) – minerału typowego przede wszystkim dla skał zmetamorfizowanych termicznie.

Hornfels, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom 

Hornfels, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Innym przykładem skały powstałej wskutek zmian kontaktowych jest łupek plamisty lub gruzełkowy, tworzący się w nieco dalszej odległości od intruzji. Charakteryzuje się obecnością ciemniejszych niż reszta skały plamistych lub guzkowatych skupień mineralnych, zazwyczaj wzbogaconych w biotyt, chloryt, czasem andaluzyt i inne składniki.

Łupek plamisty (gruzełkowy?), Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Łupek plamisty, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Liścowy rarytas z turmalinem

Dla geologów i wszelkiej maści zbieraczy gruzu Płaskie Wzgórza i Lisiec są jednak przede wszystkim miejscem znanym z występowania ciekawej skały, opisywanej jako aplit turmalinowy. Aplit jest powstającą w końcowych etapach formowania się intruzji magmowej drobnokrystaliczną skałą żyłową o składzie granitu, zwykle jednak w stosunku do niego zubożoną w minerały ciemne. Skały te przecinają nie tylko macierzysty granit, ale także często wnikają w skały osłony, wykorzystując np. strefy tektonicznych spękań. Taka sytuacja występuje właśnie na opisywanym obszarze. A żyły aplitu turmalinowego prawdopodobnie są bezpośrednio związane ze wspominanym już granitowym masywem Strzegom-Sobótka, rozciągającym się na północ, północny zachód i wschód od wzniesienia Płaskich Wzgórz.

Szkic geologiczny okolic Strzegomia. źródło: Pawlik Tomasz, Pacławska Agata – W sąsiedztwie intruzji granitowej – Płaskie Wzgórza koło Strzegomia, SUDETY nr 6/2009

Bryła aplitu turmalinowego

Różnej wielkości kawałki aplitów turmalinowych dość powszechnie występują na tutejszych polach. Są jasne i drobnokrystaliczne, chociaż w niektórych fragmentach widać też strefy grubokrystaliczne, więc gwoli ścisłości przybierają charakter skały aplitowo-pegmatytowej, najciekawszej kolekcjonersko. Bez względu jednak na strukturę skały te składają się przede wszystkim z kwaśnych plagioklazów, skaleni alkalicznych (mikroklinu i albitu) i kwarcu. W niewielkich ilościach występują też biotyt, muskowit oraz brązowe granaty glinowe (almandyn-spessartyn) i żółtobrązowy andaluzyt. Jednak jego specyficzną cechą są drobne, dochodzące do kilku milimetrów długości słupki czarnego turmalinu – schörlu (a właściwie pod względem chemicznym schörlu-drawitu). Turmaliny mogą układać się chaotycznie lub kierunkowo. Często tworzą smużyste skupienia, zwane szlirami. W miejscach przerostu aplitu z grubokrystalicznym pegmatytem słupki turmalinu mogą osiągać nawet 2 cm długości.

Aplit turmalinowy ze szlirowymi skupieniami turmalinów. Szerokość okazu 12 cm. Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Skała aplitowo-pegmatytowa z turmalinami. Szerokość okazu – 10 cm. Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom.

Skała aplitowo-pegmatytowa z turmalinami. Szerokość okazu – 10 cm. Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom.

Turmalin w skale aplitowo-pegmatytowej, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Turmalin w skale aplitowo-pegmatytowej, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Turmalin w skale aplitowo-pegmatytowej, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Turmalin w skale aplitowo-pegmatytowej, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Turmalin w skale aplitowo-pegmatytowej, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom. 

Czasami natknąć można się na specyficzną odmianę aplitu bogatego w srebrzyste blaszki muskowitu (jasnego łyszczyku) i z ładnie wykształconymi słupkami turmalinu. Skała ta jest bardziej krucha niż zwykły aplit, a kryształy schörlu łatwo pękają i wypadają. Taka odmiana aplitu turmalinowego tworzyła się na kontakcie z łupkami skaleniowo-łyszczykowymi.

Aplit muskowitowo-turmalinowy, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Aplit muskowitowo-turmalinowy, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Aplit muskowitowo-turmalinowy, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Aplit muskowitowo-turmalinowy, Płaskie Wzgórza – Lisiec, Strzegom

Pochodzenie turmalinu w omawianych aplitach nie jest do końca rozstrzygnięte. Najprawdopodobniej powstał kosztem wykrystalizowanych już wcześniej składników skały wskutek oddziaływania na nie gorących, bogatych w bor roztworów. Teorię tę potwierdza temperatura krystalizacji turmalinu (340-400 ^oC), ustalona dzięki badaniom zawartych w nim wrostków ciekło-gazowych. Druga koncepcja zakłada krystalizację turmalinu ze wzbogaconej w bor magmy. Minerał ten mógł uformować się kosztem wykrystalizowanego wcześniej w stopie magmowym biotytu. W tej hipotezie temperaturę powstania żył aplitów szacuje się na 700-800 ^oC.  

Wzrokiem w dal

Kiedy już zaspokoimy swoje mineralogiczne żądze i przestaniemy wpatrywać się w zaoraną glebę, na pewno zwrócimy uwagę na niezwykłe walory widokowe penetrowanego przez nas wzniesienia. Spoglądając na południe i zachód, radować nas będzie wspaniała panorama obejmująca Masyw Ślęży, Sudety Środkowe i Zachodnie oraz Równinę Świdnicką i Obniżenie Podsudeckie.

Widok na Świebodzice na tle Pogórza Wałbrzyskiego i Gór Kamiennych; charakterystyczne wzniesienia o stromych stokach na ostatnim planie to Waligóra (po lewej) i Suchawa (po prawej)

Pogórze Wałbrzyskie z zamkiem Książ; w tle Stożek Wielki w Górach Kamiennych

Wieś Olszany, Pogórze Wałbrzyskie, w tle Chełmiec

Wielka Sowa

Panorama Równiny Świdnickiej, Obniżenia Podsudeckiego, Pogórza Wałbrzyskiego i Gór Wałbrzyskich

Od północy natomiast w całej okazałości prezentuje się Strzegom na tle Wzgórz Strzegomskich. Nad miastem wznosi się masyw Krzyżowej Góry i Góry św. Jerzego, będący pozostałością młodego mioceńskiego wulkanizmu.

Widok na północ. Strzegom na tle Wzgórz Strzegomskich

Wzgórza Strzegomskie: bazaltowe wzniesienia Krzyżowej Góry (kulminacja po prawej) i Góry św. Jerzego. 

Wyraźnie zarysowują się także charakterystyczne granitowe wzniesienia o charakterze gór wyspowych. Szczególną uwagę zapewne zwrócimy na Górę Zwycięstwa, ściętą przez imponujący wielopoziomowy kamieniołom granitu „Graniczna”. W samym mieście z kolei nie sposób pominąć wzrokiem monumentalnej bryły gotyckiej bazyliki pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła,  pokarmelickiego kościoła pw. Zbawiciela Świata i Matki Bożej Szkaplerznej oraz Wieży Targowej. Wszystkie te elementy tworzą harmonijny krajobraz kulturowo-przyrodniczy tego skrawka Polski.

Bazylika pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła na tle kamieniołomu granitu „Graniczna” na Górze Zwycięstwa

Wiatrak holender w Żółkiewce. W tle granitowe wzniesienie Jedlice

Strzegom. Kościół Zbawiciela Świata i Matki Bożej Szkaplerznej (po lewej) oraz Wieża Targowa (po prawej)

Strzegom. Zejście z Płaskich Wzgórz ku osiedlu Grabina. Po lewej widoczna ściana kamieniołomu „Żbik”

Strzegom. Kościół Zbawiciela Świata i Matki Bożej Szkaplerznej

Strzegom na tle Góry Zwycięstwa