Rožmitál – edukacja w kamieniołomie, czyli dreptanie po wulkanie

Około 300 mln lat temu powstał superkontynent Pangea. Do jego uformowania doszło wskutek połączenia wielu mniejszych lądów. Kolizje te skutkowały zwiększoną aktywnością tektoniczną i magmową w różnych rejonach kształtującego się gargantuicznego kontynentu. Efektem było wypiętrzenie wielkich łańcuchów górskich oraz liczne, intensywne wylewy law. Ślady istnienia Pangei odnaleźć można w zapisie skalnym różnych regionów świata, m.in. w Sudetach. Do najbardziej spektakularnych pamiątek po tych niespokojnych czasach należą wulkaniczne masywy w obrębie Sudetów Środkowych. Wspinając się na Chełmiec, Trójgarb czy przemierzając Góry Kamienne, możemy wyobrażać sobie rozległe przestrzenie Pangei usiane stożkami wulkanów i pokryte potokami zakrzepłych law. A naszą, być może niezbyt bujną, wyobraźnię wspomogą miejsca, w których dane nam będzie zajrzeć bardziej w głąb… Idealnie nadają się do tego kamieniołomy. Jednym z ciekawszych obiektów tego typu – w dodatku przygotowanym pod kątem geoturystycznym – jest kopalnia melafiru Homole w Rožmitálu w Geoparku Broumovsko i Obszarze Chronionego Krajobrazu Broumovsko.

Niecka z wulkanami

Rožmitál to dawna wieś, a dziś część miasta Broumov w Czechach. Leży na wschodnim krańcu Kotliny Broumovskiej, częściowo zahaczając już o graniczne pasmo Gór Suchych, które u naszych południowych sąsiadów noszą miano Javořích hor. Pasmo to budują przede wszystkim skały wylewne – melafiry i ryolity – przewarstwiające się ze skałami osadowymi (głównie zlepieńcami, piaskowcami i mułowcami). Cały kompleks – datowany na wczesny perm (298-293 mln lat) i o miąższości dochodzącej do 1000  m – związany jest z tzw. formacją Broumova, wchodzącą w skład synklinorium śródsudeckiego – rozległego zapadliska śródgórskiego, powstałego już we wczesnym karbonie (ok. 360-350 mln lat temu) i wypełnianego materiałem osadowo-wulkanicznym również w następnych okresach.

Niespokojna przeszłość

Wspomniane skały wylewne wskazują, że tereny te nie były w dalekiej przeszłości spokojne geologicznie. W formacji Broumova można wydzielić trzy etapy wczesnopermskiego wulkanizmu. Nie był on jednorodny pod względem chemizmu stopów magmowych. Otóż w dwóch pierwszych etapach dominowały lawy zasobne w krzemionkę (tzw. „kwaśne”), z których tworzyły się skały określane ogólnie jako ryolity. Natomiast ostatni etap, zapisany w tzw. warstwach olivětínskich – właśnie w okolicach Rožmitálu i sąsiedniej wsi Šonov – to wulkanizm związany przede wszystkim z powstawaniem melafirów. Pod tym pojęciem – nieprecyzyjnym geologicznie – kryją się skały uboższe od ryolitów w krzemionkę, w Sudetach reprezentowane głównie przez trachybazalty, bazaltowe andezyty, andezyty itp. W warstwach olivětínskich skały „kwaśne” występują jedynie podrzędnie jako cienkie warstwy tufów, dominują za to właśnie melafiry. Ich wystąpienie w Rožmitálu zalicza się do tzw. potoku Rožca, mającego miąższość ok. 50 m i długość ok. 5 km.

Kopalnia dla turystów

Ze względu na znakomite parametry technologiczne melafiry stanowią ceniony surowiec budowlany, wykorzystywany do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych. Melafiry z Rožmitálu wydobywa się już od 1965 r. Istnieją tu, u stóp Javořích hor, trzy sąsiadujące ze sobą kamieniołomy. Obecnie eksploatację prowadzi się wyłącznie w wyrobisku północnym, na skłonie bezimiennego wzniesienia o wys. 653 m n.p.m., będącego południową odnogą góry Bobří vrch.

Dwa mniejsze, nieczynne kamieniołomy z kolei znajdują się u podstawy wzniesienia Homole (541 m n.p.m.). I to właśnie jeden z nich (środkowe wyrobisko) przeznaczono na atrakcję geoturystyczną, będącą główną częścią ścieżki przyrodniczej.

Projekt na medal

Wydobycie we wspomnianym kamieniołomie zakończono w 2000 r. Nie poprzestano jednak na typowej rekultywacji w kierunku leśnym, lecz podjęto starania o wcielenie w życie ciekawej koncepcji, związanej z zagospodarowaniem turystycznym i dydaktycznym (podejście, które wciąż jest mało popularne w naszym kraju). W 2008 r. projekt „Stary kamieniołom – Homole” został jednym z finalistów konkursu Zielony Most na najlepszy projekt rewitalizacyjny w Republice Czeskiej. Dzięki temu wyrobisko to jest dzisiaj jednym najciekawszych stanowisk na obszarze Geoparku Broumovsko.

Ścieżka, oznaczona w terenie biało-zielonymi kwadracikami, ma ok. 1,4 km długości i zaopatrzona została w siedem tablic informacyjnych. Jednym z przystanków jest także punkt widokowy. Trasa częściowo pokrywa się z niebieskim szlakiem turystycznym, prowadzącym z Broumova w kierunku granicy polsko-czeskiej.

Ścieżka rozpoczyna się przy budynku administracyjnym kopalni. Na pierwszej tablicy (plansze są niestety wyłącznie po czesku…) znajdziemy nieco wstępnych informacji na temat geologii, fauny, flory, warunków klimatycznych i historii tego miejsca. Wzbogaceni w podstawową wiedzę możemy ruszyć ku kolejnym przystankom, gdzie zapoznamy się nieco szerzej z poszczególnymi zagadnieniami.

Lawy, tufy i brekcje

W pierwszej kolejności zajmijmy się jednak aspektem geologicznym odsłonięcia. Przede wszystkim zwróci naszą uwagę warstwowa budowa złoża. Jeśli będziemy jeszcze bardziej dociekliwi, zauważymy, że poszczególne warstwy różnią się strukturą. Mamy tu zarówno skały bardziej masywne, jak i takie, których wygląd przypomina drobno laminowane skały osadowe. Znajdziemy też z łatwością bloki o wyglądzie zlepieńców. To wizualne zróżnicowanie wynika z faktu, że w profilu odsłaniają się potoki law melafirowych, rozdzielone warstwami osadów piroklastycznych – tufów, aglomeratów i brekcji wulkanicznych.  

Tutejszy melafir czescy geolodzy określają bardziej precyzyjnie jako latyandezyt. Budują go głównie plagioklaz, skaleń potasowy, amfibol, piroksen i szkliwo, natomiast podrzędnie występują też kwarc i biotyt. Makroskopowo skała jest jasnobrązowa z czerwonym lub nieco fioletowym odcieniem, który związany jest z wietrzeniem minerałów i wytrącaniem się wodorotlenków żelaza (to właśnie one odpowiadają za specyficzny kolor melafirów). Pod względem struktury i tekstury omawiane melafiry są zróżnicowane. Znajdziemy zarówno odmiany bardzo drobnokrystaliczne lub skrytokrystaliczne, masywne, jak i odmiany o strukturze porfirowej (kiedy większe kryształy tkwią w skrytokrystalicznym cieście skalnym) lub odznaczające się teksturą pęcherzykową (widoczne są pęcherze pogazowe) lub migdałowcową (jeśli pęcherze pogazowe wypełnione zostały niskotemperaturową mineralizacją hydrotermalną w postaci kalcytu, zeolitów i kwarcu).

Zupełnie inaczej prezentują się piroklastyki. Ich klasyfikacja opiera się na wielkości budujących je cząstek. Tufy utworzyły się z pyłu i popiołu wulkanicznego, natomiast tufy lapillowe – z fragmentów o wielkości 2-64 mm, zwanych lapilli. Brekcje wulkaniczne składają się w większości z ostrokrawędzistych, nieregularnych bloczków pokruszonych skał i bomb wulkanicznych o wielkościach >64 mm, scementowanych tufem i lapilli. Aglomeraty z kolei to zasadniczo agregaty spieczonych bomb wulkanicznych, również z domieszką tufów i lapilli. Oczywiście, jak to w przyrodzie bywa, istnieje wiele pośrednich odmian, które nie zawsze dają się jednoznacznie zaklasyfikować. Wszystkie wymienione typy skał, jak wspomnieliśmy, występują w kamieniołomie naprzemiennie, dokumentując poszczególne erupcje bądź fazy erupcji.

Specyficzny ekosystem

Ponieważ nie zdecydowano się na zalesienie kamieniołomu, na odsłoniętych półkach skalnych rozwinęły się siedliska specyficznej ciepłolubnej i sucholubnej roślinności i powiązanej z nią fauny. Spośród gatunków jednorocznych wymienić można m.in. rzodkiewnika pospolitego, koniczynę polną, marunę bezwonną i nicennicę polną. Z roślin dwu- i wieloletnich występują tu m.in. wrotycz pospolity, dziurawiec zwyczajny, starzec jakubek i janowiec barwierski.

Skaliste zbocza i usypiska gruzowe z rzadką roślinnością są specyficznym siedliskiem owadów, w tym wielu gatunków zagrożonych i chronionych, np. takich jak motyl proporzyca marzymłódka. Kąpieli słonecznych chętnie zażywają tu liczne też jaszczurki zwinki i żmije zygzakowate. Kamieniołom to także dom lub żerowisko różnych ptaków, m.in. kopciuszka zwyczajnego i puchacza.

Bezdrzewne obszary kamieniołomu nieustannie próbują zarosnąć czymś większym niż trawa i zioła. Dlatego w wybranych miejscach ten naturalny proces jest celowo hamowany poprzez usuwanie drzew i bylin, aby uniknąć wzbogacania podłoża w substancje odżywcze i zachować odpowiednie środowisko dla sucholubnych gatunków.

Nie wszędzie jednak jest sucho. Różnorodność gatunkową kamieniołomu znacząco wzbogacają niewielkie zbiorniki wodne i mokradła z bogatą florą i fauną.

Zupełnie inaczej wygląda szata roślinna na szczycie i stokach Homoli i sąsiednich wzniesień. Porasta je bowiem las mieszany z przewagą buka i jawora oraz domieszką jodły i świerka.

Spojrzenie w dal

Jeszcze jedna niespodzianka czeka na nas na najwyższym poziomie kamieniołomu. Przygotowano tam punkt widokowy, z którego możemy spojrzeć na południowy zachód, podziwiając panoramę płaskowyżu Gór Stołowych i progu Bromovskich stěn, które od Gór Suchych/Javořích hor oddzielone są rozległym Obniżeniem Ścinawki, z Broumovem w centralnej części. Specyficzne ukształtowanie rzeźby terenu w tym rejonie ma charakter strukturalny i wiąże się ściśle z odpornością różnych skał podłoża na wietrzenie. Wielka szkoda, że nie dowiemy się tego z tablicy informacyjnej umieszczonej na punkcie widokowym.

Parujący pseudowulkan

Choć skupiliśmy się tu przede wszystkim na kamieniołomie, szczerze polecamy także sąsiednie atrakcje. Aby pozostać w klimatach geologicznych, warto udać się ok. 5 km na południowy wschód, by w paśmie Javořích hor zdobyć kolejny melafirowy szczyt, który – o dziwo – również nosi nazwę Homole, lecz szczyci się większą wysokością niż szczyt w Rožmitálu (649 m n.p.m). Prowadzi tu niebieski szlak Broumov-Nowa Ruda. 

Osobliwością przyrodniczą wzniesienia jest tzw. pseudowulkan (czes. pseudosopka). To nic innego, jak opisywane już przez nas szczeliny wiatrowe (wentarole) na Lesistej Wielkiej, czyli sieć spękań ze specyficzną cyrkulacją, związaną z różnicami temperatury między powietrzem a wnętrzem górotworu. W porze chłodnej zimne powietrze zasysane jest przez szczeliny w dolnych partiach stoku, następnie – migrując wyżej – ogrzewa się, po czym wydobywa się bliżej szczytu, czemu może towarzyszyć oprawa audiowizualna w postaci obłoczków pary, a nawet efektów dźwiękowych (niskiego buczenia).

Broumovskie chałupy

Wielbiciele ciekawej architektury i zabytków również powinni znaleźć coś dla siebie. Dlatego warto pospacerować zarówno po Rožmitálu, jak pobliskim Šonovie. Szczególnie godna uwagi jest oryginalna, bardzo charakterystyczna zabudowa obu miejscowości. Zachowało się tu wiele budynków typu broumovskiego, pochodzących z drugiej połowy XIX w. Są to domy w stylu klasycystycznym, z bogato zdobionymi szczytami, na których często umieszczano tablice upamiętniające założenie gospodarstwa, płaskorzeźby, a także nisze z figurami Jezusa, Matki Bożej czy świętych. Budynki zdobione są zwykle płaskorzeźbami kolumn jońskich i toskańskich itp.

Broumovsko sakralne

Zabytki związane z kultem reprezentowane są m.in. przez liczne kapliczki i barokowe kolumny maryjne. W Šonovie warto zwrócić uwagę na stary cmentarz z neogotycką kaplicą pw. Marii Panny. Obok cmentarza zobaczymy ruiny XVIII-wiecznej plebani.

W pobliżu wsi, na niewielkim wzgórzu, stoi z kolei kościół pw. św. Małgorzaty (Markéty) z 1730 r., wybudowany wg projektu Kiliana Ignaza Dientzenhofera – najwybitniejszego architekta czeskiego baroku. Budowla należy do tzw. broumovskiej grupy kościołów, czyli barokowych świątyń wznoszonych w XVII i XVIII w. na zlecenie opatów klasztoru benedyktynów w Broumovie – Thomasa Sartoriusa i Othmara Zinkego. 

Mozaika kulturowo-przyrodnicza

Geopark Boumovsko (oraz znajdujący się w jego granicach CHKO Broumovsko) to rejon, w którym nie można się nudzić. Piękne krajobrazy w połączeniu z dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym stanowią niezwykłą mieszankę, z której każdy może coś uszczknąć dla siebie. Dla nas rejon ten jest swoistym eldorado, dającym możliwość obcowania z fascynującą przeszłością geologiczną, sięgającą niemal 300 mln lat wstecz. Pamiętajmy, że atrakcje geologiczne tego rejonu nie ograniczają się tylko do piaskowcowych labiryntów Adršpašskich i Teplickich skal czy Broumovskich stěn. Warto poznać również te mniej okazałe, często zupełnie niepozorne lokalizacje, jak zaprezentowany kamieniołom w Rožmitálu.